W Polsce problem otyłości wśród dzieci i młodzieży dotychczas traktowany był jako zjawisko marginalne. Niestety, badania przeprowadzone na przestrzeni ostatnich lat wskazują, że nadwaga jest problemem dotyczącym aż 8,8% uczniów w wieku 13-15 lat, natomiast 4,5% cierpi na otyłość[1]. Te same dane wskazują równoczesny wzrost dostępności do wysokokalorycznej żywności przy wciąż pogłębiającym się spadku aktywności fizycznej. Nadmiar kilogramów widoczny jest zarówno u chłopców jak i dziewczynek, mimo iż różnią się typem otyłości. Jest to wynikiem odmiennego rozkładu tkanki tłuszczowej, która u dziewcząt ma charakter „obwodowy" (otyłość pośladkowo - udowa). Natomiast u chłopców nadmiar tkanki tłuszczowej kumuluje się w obrębie brzucha i wewnątrz jamy brzusznej. Otyłość dzieci i młodzieży staje się prawdziwym wyzwaniem nie tylko dla lekarzy, ale również dla specjalistów zdrowia publicznego i pedagogów.Przyczyny problemu otyłości
W Polsce statystycznie co dwunaste dziecko cierpi na nadwagę, w krajach Europy Zachodniej co szóste, zaś Stany Zjednoczone w ostatniej dekadzie odnotowały czterokrotnie częstsze występowanie otyłości w tej grupie wiekowej. Obok możliwego udziału czynników genetycznych analiza przyczyn tej epidemii wskazuje również na czynniki psychogenne, np. obżarstwo oraz somatyczne (choroby narządów i ich dysfunkcyjność). Niestety, najczęstszą przyczyną nadmiernego tycia okazują się szeroko rozumiane czynniki środowiskowe, takie jak: spożywanie nadmiernej ilości mało wartościowej żywności, świadome zaniechanie nawet minimalnej aktywności fizycznej, czy uleganie agresywnemu marketingowi, który wpływa negatywnie na świadome wybory zdrowej żywności. Stąd też sporadyczny widok chłopców grających w piłkę, dziewczynek grających w klasy lub skaczących przez skakankę. Dawniej popularne zabawy, tj. berek, dwa ognie czy gra w gumę odchodzą do lamusa. Starsza młodzież unika lekcji wychowania fizycznego, a aktywność fizyczna wypierana jest przez wirtualną rozrywkę. Dodatkowo spożycie nadmiernych ilości białka, węglowodanów i tłuszczów dają prostą receptę na nadwyżkę zbędnych kilogramów. Niestety, popularność słodyczy, chipsów oraz słodkich napojów gazowanych widocznie zmniejsza ilość warzyw i owoców w codziennej diecie, tak ważnych dla prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży.
Poważne konsekwencje
Powikłania zdrowotne spowodowane nadmierną masą ciała zagrażają nie tylko kondycji chorego, ale również ujawniają się w wieku dorosłym. Autorzy licznych publikacji poświęconych problematyce osób młodych z nadwagą lub otyłością podkreślają wzrost śmiertelności ogólnej w tej grupie. Inni zwracają uwagę na liniową zależność pomiędzy BMI w dzieciństwie a śmiertelnością z powodu choroby niedokrwiennej serca w wieku dojrzałym. Powszechnie wiadomo, że otyłość sprzyja rozwojowi wielu chorób, m.in. nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2, niealkoholowego stłuszczenia wątroby, dyslipidemii i zespołu bezdechu sennego. Blisko 1/3 młodej populacji z nadwagą lub otyłością ma już wykładniki wczesnego zespołu metabolicznego, co podkreśla pilną potrzebę edukacji zdrowotnej w tej grupie wiekowej. Dodatkowo stwierdza się, że prawdopodobieństwo nadmiernej masy ciała w wieku dojrzałym jest tym wyższe, im większa była wyjściowa masa ciała przed 18. rokiem życia.
Problemy ze zdrowiem obejmują również sferę psychiczną. Pomimo iż nadal nie do końca jest wyjaśniona zależność pomiędzy otyłością w młodym wieku a zaburzeniami sfery psychicznej, udowodniono, że w populacji dzieci i młodzieży z nieprawidłowym BMI częściej rozpoznaje się depresję i ma ona tym większe nasilenie, im wyższe jest BMI. Niska samoocena otyłych dzieci i brak akceptacji w środowisku rówieśników odpowiadają za niską jakość życia, mogą także tłumaczyć większą częstość prób samobójczych w tej grupie[2].
Dieta dobra na wszystko
Jak zostało wskazane, istnieje wiele przyczyn zarówno samej otyłości, jak i jej konsekwencji czyli cukrzycy. Wiadomym jest, że nie wszystkie źródła problemu da się w całości wyeliminować, szczególnie jeśli chodzi o genetyczne obciążenia. Warto podkreślić ogromną odpowiedzialność za zdrowie dziecka, która spoczywa na rodzicach. W pierwszej kolejności powinni przyjrzeć się dokładnie diecie dziecka. Bowiem w zależności od wieku oraz aktywności fizycznej potrzebuje ono określonej ilości kalorii (patrz tabela 1.).
Tabela 1. Rekomendowane dzienne zapotrzebowanie energetyczne
Grupa ludności
Zapotrzebowanie energii (kcal)
Chłopcy 10 - 12 lat
2600
Dziewczęta 10 - 12 lat
2300
Młodzież męska 13 - 15 lat
3000 - 3300
Młodzież męska 16 - 20 lat
3200 - 3700
Młodzież żeńska 13 - 15 lat
2600 - 2800
Młodzież żeńska 16 - 20 lat
2500 - 2700
Oprócz samej kaloryczności należy zadbać również o czas spożywania posiłków oraz ich skład. Warto pamiętać, że okres dojrzewania wiąże się zarówno ze zwiększonym zapotrzebowaniem na składniki odżywcze, jak i ze zwiększonym apetytem. Młodzież ma coraz większy wpływ na wybór rodzaju pokarmu, ich decyzje często są nieprawidłowe na skutek oddziaływania reklam czy rówieśników. Spożywanie produktów typu fast-food dodatkowo zmniejsza spożycie warzyw, owoców, produktów mlecznych, pełnego ziarna, chudego mięsa i ryb, przyczynia się natomiast do konsumpcji nadmiaru tłuszczu (szczególnie nasyconego i trans) oraz cukru. Niewystarczająca w takiej diecie jest także podaż mikroelementów i witamin. Należy pamiętać, że skuteczność interwencji żywieniowych zmniejsza się z wiekiem dziecka, dlatego ważny jest także przykład, jaki dają rodzice lub opiekunowie, stosując właściwą dietę i prowadząc zdrowy styl życia. Ukształtowanie określonych postaw nie tylko uchroni nasze dziecko przed marketingową presją producentów słodyczy czy fast foodami, ale również zaowocuje w przyszłości zdrowymi nawykami żywieniowymi.
Bieg po zdrowie
Nieodłącznym elementem zachowania zdrowia jest aktywność fizyczna. Wpływa ona nie tylko na sylwetkę, ale również jest niezbędna do prawidłowego rozwoju fizycznego, emocjonalnego, intelektualnego oraz społecznego - tak ważnych w wieku dojrzewania. Aktywne uprawianie sportu wpływa na dobre samopoczucie, daje możliwość rozwoju zainteresowań i predyspozycji. Przystosowuje dziecko do pracy w grupie oraz wzbudza zdrową chęć rywalizacji. Dodatkowo aktywność fizyczna zmniejsza napięcie wywołane stresem, pomaga sobie z nim radzić i relaksuje. Bezsprzecznie uprawianie sportu zapobiega chorobom, zwłaszcza układu krążenia (miażdżyca), układu ruchu (osteoporoza), otyłości i infekcją dróg oddechowych (sprzyja wzmocnieniu układu odpornościowego).
Dbajmy zatem o racjonalnie odżywianie swoich pociech, podając dużo produktów zbożowych. Zachęcajmy do aktywności fizycznej, jednocześnie pogłębiając wspólne więzi. Pamiętajmy, że to właśnie od nas zależy zdrowie naszych pociech, zarówno teraz jak i w przyszłości.

Źródła:
1) Raport Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka, styczeń 2007.
2) Wiesław Bryl, Karolina Hoffmann, Anna Miczke, Danuta Pupek-Musialik, Otyłość w młodym wieku - epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, konieczność prewencji. Przewodnik Lekarza 9/2006.
3) Przemysława Jarosz - Chobot, Eliza Skała - Zamorowska, Wcześnie ujawniająca się cukrzyca typu 2 u dzieci i młodzieży: rozpoznanie, leczenie, prewencja.
4) www.e-zdrowie.info Cukrzyca.
5) Zasady żywienia dzieci i młodzieży. Stanowisko American Heart Association poparte przez American Academy of Pediatrics.