Liczebność i struktura demograficznaRoczniki uczęszczania do szkoły podstawowej (7-12 lat) liczyły 2340,2 tys. i stanowiły 31,8% ogółu zbiorowości dzieci, młodzież podlegająca nauce w gimnazjach (w wieku 13-15 lat) tworzyła zbiorowość 1383,1 tys. osób tj. 18,8%, a pozostała licząca nieco ponad 1 mln grupa 16-17- latków ( która w systemie oświaty objęta jest kształceniem na poziomie ponadgimnazjalnym) to 14,1% populacji w wieku do 18 lat. Wielkość i udział dzieci i młodzieży w strukturze ludności Polski ulegał istotnym zmianom w okresie ostatniego dwudziestolecia.
Udział dzieci i młodzieży do 18 lat w liczbie ludności ogółem (%)
Podstawową przyczyną tych zmian była zmniejszająca się dzietność kobiet, której poziom nie tylko nie zapewniał prostej zastępowalności pokoleń, ale do roku 2003 stale się obniżał osiągając najniższą wartość wśród krajów europejskich. Według oceny dla 1989 r. na 100 kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) przypadało przeciętnie 199 dzieci żywo urodzonych w okresie ich aktywności prokreacyjnej, w 2003 r. - tylko 122, a w 2008 roku - 139.
Również przewidywania dotyczące przyszłości demograficznej nie są optymistyczne. Zgodnie z założeniami prognozy ludności na lata 2008-2035 liczba dzieci i młodzieży w wieku do 18 lat zmniejszy się do 5632 tys. tj. o 1856 tys. dzieci w porównaniu z bazowym 2007 r., a jej udział w populacji kraju obniży z 19,6% do 15,6% w rozważanym okresie prognostycznym. Przewidywane zmiany będą miały niekorzystny wpływ na wielkość następnych pokoleń, a w szczególności na liczebność przyszłych zasobów pracy.
W krótkim i średnim horyzoncie czasowym nie jest możliwe odwrócenie tendencji demograficznych. Możliwe są natomiast działania skierowane na wzmocnienie pozycji rodziny i inwestowanie w zdrowie oraz wychowanie i edukację dzieci i młodzieży, co będzie skutkować podwyższeniem jakości kolejnych generacji, a w długim okresie może również pozytywnie wpłynąć (przy wsparciu innych mechanizmów polityki społecznej) - na przyrost demograficzny.
Rodziny, rodziny zastępcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze
Najlepsze dla dziecka środowisko wychowawcze tworzy rodzina. Zgodnie z wynikami ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 r., który stanowi podstawowe źródło informacji o gospodarstwach domowych i rodzinach, w Polsce żyło 8 mln rodzin z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu. Wśród nich większość miała 1-2 dzieci (6,6 mln), a odsetek rodzin z 3 lub większą liczbą dzieci wynosił 17,2%. W rodzinach tych wychowywało się 10,8 mln dzieci i młodzieży do lat 24 pozostających na utrzymaniu, w tym 8,5 mln dzieci do lat 18. W rodzinach niepełnych (składających się z jednego z rodziców z dzieckiem/dziećmi) żyło 1,3 mln dzieci, które nie ukończyły 18 lat.
Jedną z istotnych przyczyn powstawania rodzin niepełnych jest rozpad małżeństwa rodziców. W 2008 r. 57,3 tys. dzieci zostało dotkniętych rozwodem rodziców. W większości orzeczeń dotyczących małżeństw posiadających małoletnie dzieci opiekę nad dzieckiem powierzono matce (56,3% spraw) lub obojgu rodzicom razem (37,8%); w 4% orzeczonych rozwodów władzę rodzicielską powierzono ojcu, a w 334 przypadkach decyzją sądu dziecko zostało powierzone rodzinie zastępczej lub placówce wychowawczej.
Z różnych przyczyn (nie wypełnianie przez rodziców biologicznych funkcji opiekuńczo-wychowawczych, sieroctwo) część dzieci żyje w rodzinach zastępczych lub instytucjonalnych formach opieki, jakimi są domy dziecka i inne całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze. W 2008 r. (według stanu na 31 XII) w rodzinach zastępczych przebywało 53,4 tys. dzieci do lat 18. W domach dziecka (placówkach rodzinnych i socjalizacyjnych) wychowywało się 16,9 tys. dzieci, a w pozostałych instytucjach - 2,3 tys. Placówki opiekuńczo-wychowawcze zapewniały opiekę wychowankom do 18-tych urodzin lub do czasu ukończenia szkoły, w której rozpoczęli naukę przed osiągnięciem pełnoletności. Ogółem z różnych form opieki poza rodziną biologiczną tj. w rodzinach zastępczych lub instytucjach - korzystało 72,6 tys. wychowanków.